Najstarsza wzmianka o Smolicach

Najważniejsze wydarzenia historyczne

Na obszarach położonych wokół Gostynia chrześcijaństwo zaczęło się rozwijać u schyłku XI i na początku XII wieku. Rozwój ten wiąże się z ufundowaniem około 1075 opactwa benedyktyńskiego w Lubiniu, które zaczęło krzewić i rozwijać zasady nowej wiary. Rozwój chrześcijaństwa wiąże się z nowym porządkiem pogrzebowym. Znaleziska archeologiczne potwierdzają, że zarzucono w tym czasie staro pogański zwyczaj palenia zwłok na rzecz propagowanego przez Kościół pochówku całościowego.

Pierwsze informacje o kościołach na omawianym terenie pochodzą dopiero z XIII wieku, co nie znaczy, że kościołów tych nie było wcześniej. Z roku 1240 pochodzi wiadomość o kościele parafialnym św. Piotra i Pawła w Nieparcie a z roku 1301 o kościele w Starym Gostyniu.

Wieś Smolice była co najmniej w XIII wieku własnością opactwa benedyktyńskiego w Lubiniu. W roku 1243 biskup poznański Bogufał II przekazał klasztorowi lubińskiemu dziesięcinę ze Smolic, a przywilej Bolesława Odonicza z roku 1258 wylicza Smolice między wsiami należącymi do klasztoru. Były one własnością klasztoru jeszcze w roku1294.

Nie było jeszcze w XIII wieku kościoła w Smolicach. Według falsyfikatu z roku 1289 arcybiskup Jakub Swinka nadał dziesięcinę ze Smolic kościołowi w Kobylinie. Z pewnością nie uczynił by tego, gdyby kościół istniał w miejscu.
W ciągu XIV wieku – dokładna data nie jest znana – Smolice uzyskały własny kościół z fundacji klasztoru lubińskiego. Był to kościół drewniany, nosił prawdopodobnie tytuł św. Wojciecha. Pierwsza pisemna informacja o kościele pochodzi jednak z roku 1407, gdy plebanem był Jakub.

Prawdopodobnie Smolice aż do końca XIII wieku należały do Archidiecezji Gnieźnieńskiej, jednakże już w XIV wieku liczyły się jako parafia graniczna w Diecezji Poznańskiej. Parafie dekanatów śremskiego i krobskiego były organizacyjnie podporządkowane Archidiakonatowi Śremskiemu.

W XV wieku Smolice stały się własnością rodu Smolickich bocznej linii potężnego wielkopolskiego rodu Bnińskich. Smoliccy w roku 1446 ufundowali nowy kościół parafialny, w miejsce starego. Nowy kościół był także drewniany.
Smolice były wówczas parafią jednowioskową, plebania była uposażona w łan roli i łąkę, meszne i dziesięcinę z części ról kmiecych, natomiast dziesięcinę z ról szlacheckich oraz resztę dziesięciny z ról chłopskich pobierał klasztor lubiński. Pierwszym proboszczem owego kościoła był Jakub, on w roku 1446 doprowadził do "kanonicznego wzniesienia" tego kościoła.

W drugiej połowie XVI wieku zaczęła się gwałtownie rozwijać reformacja na terenach południowej Wielkopolski. Przejmowanie kościołów katolickich i zakładanie w nich zborów protestanckich, głównie luterańskich, było charakterystyczne nie tylko dla miast tego regionu, ale również dla wsi. W tym właśnie czasie protestanccy właściciele Smolic – Siewierscy oddali dotychczasowy kościół parafialny w ręce wyznawców luteranizmu.

Jeszcze w roku 1611 kościół w Smolicach pozostawał w rękach protestanckich. W tym bowiem roku odbył się w nim pogrzeb właściciela Smolic, Stanisława Siewierskiego, na którym miał mowę Samuel Dambrowski, sławny wówczas minister luterański i mówca kościelny protestantów polskich. Nowy właściciel Smolic, Władysław Rogaliński, kasztelan nakielski, odebrał w roku 1648 kościół protestantom i przywrócił go katolikom.

Na przełomie XVI i XVII wieku nastąpiło upowszechnienie szkolnictwa parafialnego. Gorącym rzecznikiem działania szkoły w każdej parafii był biskup poznański Wojciech Tolibowski (1655-1663), który podczas wizytacji swoich lub przeprowadzanych z jego polecenia zwracał szczególną uwagę na istnienie i funkcjonowanie szkół parafialnych.
Istnieją rozbieżności co do daty rozpoczęcia szkoły parafialnej w Smolicach. Źródła miejscowe wskazują, że szkoła zaczęła funkcjonować w roku 1642, natomiast inne źródło stwierdza, że w czasie wizytacji biskupa Wojciecha Tolibowskiego (1661r.) i archidiakona śremskiego Jana Wolskiego (1667 r.) szkoły jeszcze nie było.

Pierwsza odnotowana wizytacja kanoniczna parafii Smolice miała miejsce 18 października 1661 roku i była dokonana przez biskupa poznańskiego Wojciecha Tolibowskiego. W akcie wizytacyjnym stwierdzono, że kościół parafialny pod wezwaniem św. Wojciecha nie był jeszcze konsekrowany, a już jest zrujnowany.

Więcej informacji pozostało po wizytacji kanonicznej parafii dokonanej w roku 1667 przez archidiakona śremskiego Jana Wolskiego. W akcie wizytacyjnym napisano: "Kościół parochialny w Smolicach pod tytułem św. Wojciecha biskupa i męczennika, drewniany, nie poświęcony, odzyskany przed około pięciudziesiąt laty z rąk Siewierskich heretyków, dość szczupły i zrujnowany. Kolacyi JW. Pana Władysława Rogalińskiego, kasztelana nakielskiego, jako obecnie wsi tej dziedzica, który też, jako wizyta Tholibowsiego wspomina, obiecał własnym nakładem kościół nowy z cegły palonej wystawić, jakoż i dziś przy pomocy Bożej obietnicę tę uiścić przyrzeka".

Od roku 1637 prowadzone są księgi metrykalne (księga zgonów od roku 1667). Wprawdzie wszystkie dostępne źródła pisane informują, że księgi metrykalne zaczynają się od roku 1752, ale jest niewątpliwe, że księgi te są prowadzone od roku 1637 i znajdują się obecnie w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu.

Podczas "potopu" szwedzkiego w 1655 roku kościół w Smolicach został ograbiony ze wszystkiego srebra, a tamtejszy proboszcz ks. Walenty Rychlewicz niemal cudem uniknął aresztowania.

W ciągu XVIII wieku Smolice dwukrotnie były nękane przez obce wojsko, dwukrotnie też kościół został obrabowany. Podczas wojny północnej w roku1707 ponownie Szwedzi grasowali w Smolicach i rabowali kościół, jednak przezorny ówczesny proboszcz ks. Jan Chryzostom Szopniewski wywiózł przedtem wszystkie cenne przedmioty na Śląsk.

Natomiast 7 września 1761 roku grasujący po okolicy Moskale ze stacjonującego na ziemiach polskich garnizonu zabrali z kościoła smolickiego wszystkie srebra, które tym razem nie były zabezpieczone, bo przecież nie był to stan wojny. Zdarzenie to ku pamięci odnotował w aktach ówczesny proboszcz ks. Marcin Radniewski następującymi słowy: „Anno Domini 1761 die haec est Ecclesia ex omni argenteria grassante protunc intra Poloniae exercitu Moscovito iwgue ob. pertepuum annoto memoriam indigenus huius Ecclesia servus. Martinus Raduiewski P.S. mp”.
Drugim nieszczęściem, jakie spadło w XVIII wieku, może groźniejszym niż wojny i grabieże obcych wojsk, były zarazy. Pierwszą odnotowano jeszcze w poprzednim stuleciu, w roku 1654, kolejne epidemie pojawiły się w latach 1695,1708, i 1806.

Największa epidemia wybuchła w 1708-10 roku. Zginął wówczas także ówczesny proboszcz ks. Jan Chryzostom Szopniewski, który zaraził się od swoich parafian, gdy ich pielęgnował w chorobie i przygotowywał na śmierć Sakramentami świętymi. W księdze zmarłych zapisał 99 osób, które zmarły podczas zarazy, potem zapisał siebie dodając: „I ja może dziś odpocznę w pokoju i niech mnie Bóg przez miłosierdzie swoje ... Tu zdanie się urywa.

Najważniejszym wydarzeniem w życiu parafii w Smolicach stało się wzniesienie w roku 1736 nowego kościoła, także pod wezwaniem św. Wojciecha. Nie zdołał go wznieść Władysław Rogaliński, który podczas wizytacji Jana Wolskiego w roku 1667 złożył taką obietnicę, gdyż zmarł następnego roku. Wzniósł go wnuk Władysława, Roman Rogaliński z drewna modrzewiowego, gdy proboszczem był ks. Wojciech Ludwik Rogowicz. Jego następca, ks. Marcin Radujewski własnym kosztem dokonał w roku 1766 malowania kościoła. Wieżę zbudowano w roku 1785, a osiemdziesiąt jeden lat później pokryto ją miedzią.

Konsekracji nowego kościoła dnia 6 września 1789 roku dokonał sufragan gnieźnieński, biskup Józef Korytowski. W ołtarzu złożono relikwie św. Aurelego i Wenusa.

Po wyniszczających wojnach i klęskach zarazy nastąpił w osiemnastym wieku wyraźny wzrost dewocji. Wyrazem tego było powołanie w Smolicach Bractwa Najświętszej Maryi Panny Pocieszenia. Miało to miejsce 8 września roku 1764 w święto Narodzenia Najświętszej Panny Maryi. Proboszcz smolicki, ks. Ludwik Wojciech Rogowicz, z okazji nabożeństwa odpustowego przed Cudownym Obrazem Matki Bożej – Smolickiej Pani, erygował Bractwo, którego celem było „szerzenie prawdziwej dewocji i miłości chrześcijańskiej oraz asystowanie przy nabożeństwach i procesjach”.

Pod koniec osiemnastego wieku, od roku 1793 Smolice wraz z całą Wielkopolską znalazły się w Królestwie Pruskim w wyniku drugiego rozbioru Polski. Weszły w skład Wielkiego Księstwa Poznańskiego, którego namiestnikiem został książę Antoni Radziwił pochodzący ze starej litewskiej arystokracji, ale zupełnie zniemczony.

Jeszcze w roku 1746 Smolice nabył Antoni Umiński, kasztelan bielski, dziedzicząc je od swego teścia, Romana Rogalińskiego, fundatora kościoła. Wnukiem nabywcy Smolic był generał Jan Nepomucen Umiński, któremu za udział w powstaniu listopadowym władze pruskie skonfiskowały majątek, w tym między innymi Smolice, w roku 1836. Śladem po Umińskich był nieistniejący już wazon ozdobny z sercem Magdaleny z Gembartów generałowej Umińskiej oraz istniejący do dziś jej grób na dziedzińcu przykościelnym. Obok niej w grobie tym spoczywają: jednoroczny syn generała, także Jan Nepomucen oraz Franciszka z Ryszewskich Umińska, matka generała.

W połowie XIX wieku parafia Smolice liczyła 1092 dusz i składała się z następujących miejscowości: Ochłoda, Pasierby, Smolice, Zabawa i Zdziętawy. Sama wieś Smolice liczyła wraz z dworem 742 mieszkańców, z czego 694 katolików i 48 protestantów.

W ciągu całego dziewiętnastego wieku Smolice miały kilku właścicieli. Z punktu widzenia niniejszej pracy badawczej, na szczególną uwagę zasługuje ostatni z nich, Samson Woller, był Żydem pochodzącym ze wsi pod Sycowem, który doszedł do znacznego majątku jako właściciel tkalni i przędzalni w Bolesławcu na Śląsku.
Do swoich dwóch córek kupił dwa majątki: w Smolicach i w Dłoni. Pierwszą z nich, Helenę wydał za mąż za hrabiego Leopolda von Zietena i osadził jako właścicielkę majątku w Smolicach. Drugą córkę, Cecylię (Odile) wydał za mąż za księcia Druckiego-Lubeckiego i osadził jako właścicielkę majątku w Dłoni.
Córka Samsona Wollera, hrabina Helene von Zieten ufundowała w latach 1907-1909 murowany kościół parafialny w Smolicach40, ale fakt ten jest przedmiotem analizy w następnym rozdziale niniejszej pracy.

Budowa kościoła w latach 1907-1909

Z analizy historii parafii Smolice, przedstawionej w poprzednim rozdziale wynika, że obecny kościół parafialny, wzniesiony w latach 1907-1909, posiadał trzy swoje drewniane poprzedniczki, a mianowicie:
1) kościół parafialny z XV wieku, prawdopodobnie pod wezwaniem św. Wojciecha, wzniesiony przez zakonników lubińskich,
2) kościół parafialny z roku 1446 pod wezwaniem św. Wojciecha, wzniesiony przez Romana Rogalińskiego.

Wymienione powyżej kościoły powstawały w ten sposób, że na miejscu dotychczasowego kościoła wznoszono nową świątynię.

W latach 1907-1909 właścicielka Smolic i kolatorka kościoła kosztem 250 tysięcy marek ufundowała nowy neobarokowy kościół murowany. Autorami projektu architektonicznego byli Gaze  i Rottcher z Wrocławia.
Nie zachowały się w parafialnym archiwum żadne dokumenty dotyczące przebiegu budowy kościoła ani wydarzeń z tym związanych. Na jednym zachowanym rysunku przyziemia, pochodzącym z roku 1908 – a więc należy sądzić, że jest to rysunek powykonawczy – widnieją podpisy obu architektów, nie ma natomiast podpisu budowniczego, nie wiadomo zatem jaka firma budowlana wzniosła kościół.

Nowy kościół nie został – jak poprzednie – zbudowany na miejscu starego, lecz w pewnej odległości w kierunku północnym od niego. Stary kościół, po wybudowaniu nowego, został całkowicie rozebrany. W miejscu, gdzie stał uprzywilejowany ołtarz wielki starego kościoła, znajduje się krzyż kamienny postawiony w roku 1909 przez fundatorkę nowego kościoła hrabinę Helenę von Zieten.

Rozmiary rzutu poziomego kościoła są następujące:
- długość całkowita wynosi 45,45 m, w tym długość naw wynosi 10,70 m, transeptu 11,55m, prezbiterium 10,00m;
- szerokość całkowita wynosi 21,00 m, natomiast szerokość poszczególnych elementów kościoła wynosi odpowiednio: nawy głównej 10,04 m, naw bocznych 2,84 m, transeptu 18,80 m, prezbiterium przy balustradzie 10,04 m, a w części przyołtarzowej 8,26 m.

Kościół zajmuje powierzchnię ogółem 566 m2 i może pomieścić około dwóch tysięcy wiernych. Kubatura kościoła wynosi 10 260 m3, a wysokość wieży 42 metrów.

Kościół posiada tytuł Najświętszego Serca Pana Jezusa. Konsekrowano go 21 października 1909 roku przez sufragana poznańskiego biskupa Edwarda Likowskiego. W ołtarzu umieszczono relikwie św. Jolanty. Droga krzyżowa została erygowana i obdarzona odpustami w dniu 3 października 1909 roku.

Równocześnie z kościołem zbudowane zostały w narożnikach cmentarza kościelnego od strony północno-wschodniej, dwa pomieszczenia murowane, kryte czerwoną dachówką. Jedno pomieszczenie miało być kostnicą, drugie zaś magazynem sprzętu kościelnego. Cały cmentarz został zamknięty murem z cegły otynkowanej. W murze znajdują się dwie żelazne bramy i jedna żelazna furtka prowadząca do pałacowego parku. Cały cmentarz posypany żwirem.

 

arrow_upward